Mimar Sinan Kırkçeşme Su Yapıları Gezi Raporu

TMMOB Peyzaj Mimarları Odası İstanbul şubesi olarak; Mimar Sinan Kırkçeşme su yapıları gezimizi 12 Ağustos 2017 tarihinde üyelerimizin katılımı ile gerçekleştirdik.

TMMOB Peyzaj Mimarları Odası İstanbul şubesi olarak; Mimar Sinan Kırkçeşme su yapıları gezimizi 12 Ağustos 2017 tarihinde üyelerimizin katılımı ile gerçekleştirdik. 

Gezimiz süresince bize eşlik eden rehberimiz Vakıf Su Şube Müdürlüğü`nden Sn. Aygül DUMANOĞLU, tarih boyunca suyun dağıtım ve kullanımının nasıl dikkate alındığını, İstanbul için suyun ne kadar önemli olduğunu anlatan gezimizin tarihi özeti; 

Kırkçeşme Su sistemi, ilk olarak Roma Devrinde I. Theodosius tarafından yaptırıldığı kabul edilen, Belgrat Ormanlarından yüzeysel suları toplayan büyük bir isale ve dağıtım sistemi olarak yapılmıştır. Bu isale hattı da diğer Roma isale hatlarının yaşadığı talihsiz sonu yaşamış ve şehri kuşatan çeşitli kavimler tarafından harap edilmiş ve büyük bir bölümü yıkılmıştır. 

İstanbul Fatih Sultan Mehmet tarafından alındığında şehrin nüfusu 50.000`den daha azdı. Büyük isalelerin hepsi yıkılmış olduğu için şehir su ihtiyacını sarnıçlardan sağlamaktaydı. Fatih eski suyollarının onarılmasını ve genişletilmesini, yeni suyollarının yapılmasını emretti. Fatih Sultan Mehmet ilk olarak Belgrat Ormanlarından gelen ve I. Theodosius tarafından yaptırıldığı kabul edilen galeri şeklindeki isale hattının, Cebeciköy ve Bozdoğan Kemeri altında yaptırdığı sıra çeşmelere kadar olan bölümünü yeniden inşa edilircesine tamir ettirdi ve bu 25 km uzunluğundaki isale hattı üzerinde bulunan 21 kemeri de yeniden yaptırdı.  Ayrıca bu isale hattının surların içerisindeki bölümünü de tamir ettirerek, Bozdoğan (Valens) kemeri altındaki Gazanfer Ağa Medresesinden Haliç`e doğru 50 m uzaklıktaki Fatih tarafından yaptırılan sıra çeşmelere (Kırkçeşme) su akıtıldı. Halk arasında Kırkçeşme diye adlandırılan bu tesis, sonradan Sinan tarafından Kâğıthane Deresi`nin sularını toplamak suretiyle yapılan büyük tesisle beraber aynı adla anıldı. 

Kırkçeşme su sistemi, Osmanlı Devrinde yapılan en önemli su sistemidir. Osmanlı İmparatorluğu XVI. yy. da üç kıtada çok geniş bir alana yayılmış, gücünün de doruğuna çıkmıştır. İstanbul ise daha da kalabalıklaşmış ve su yetersizliği de buna paralel artmıştır. Kanuni Sultan Süleyman bir gün Kâğıthane Deresi civarında avlanırken bir kanaldan su sızdığını görür ve hemen bir komisyon toplayarak eski devirlerde İstanbul`un suyunun nerelerden geldiğini inceletir. Bu incelemeler sonrasında dönemin meşhur mimarı Mimar Sinan`dan bu suları şehre getirmesini ister. Bu işin mali işlerinin idaresi Keylün Ali Ağa`ya teknik işlerinin sorumluluğu ise Mimar Sinan`a verilmiştir. Sinan eski Roma hatlarını yol gösterici olarak kullanarak yıkılmış olan tesisi onarır ve genişletir. Daha önce de belirtildiği gibi tesisin Cebeciköy ile İstanbul arası Fatih Sultan Mehmet tarafından onarılmıştı. Sinan`ın yapmış olduğu bölüm ise ilk önceleri Kâğıthane Suyu olarak anılmaya başlandı. Bu isale hattı iki ana koldan oluşur. Her iki kolda da Kâğıthane Deresi`nin kollarının suları bağlamalar vasıtası ile kabartılarak çökeltme havuzlarında, kum ve yüzen cisimler tutulduktan sonra galerilerle şehre sevk edilir. 

Kırkçeşme tesislerinin inşaatına 1554 yılında başlanmış 1563 yılında tamamlanarak şehre bol su verilmiştir. Ancak 20 Eylül 1563 tarihinde görülmemiş şiddette yağan ve 24 saat durmaksızın süren yağmur sebebiyle oluşan sellerden Mağlova Kemeri ile Kurt Kemeri tamamen, Uzun kemer kısmen yıkılmış, Kovukkemer ve Güzelce kemer ise temeline kadar oyulmuştur.  Yıkılan kemerler yeniden yapılıp diğerleri de onarıldıktan sonra ancak 1564 yılında şehre yeniden su verilebilmiştir. Tesis tamamlandıktan sonra Doğu kolu üzerinde Topuz Bendi (Karanlık Bent), sonraki yıllarda Büyükbent ve Kirazlı bent, Batı Kolu üzerinde ise Ayvad Bendi yapılarak yağışlı mevsimlerdeki sular toplanmış şehre daha fazla su verilmiştir.

Sistemin Batı kolunda bizimde ilk olarak ziyaret ettiğimiz, Ayvad Deresi üzerindeki Ayvad Bendi 1765`de inşaatına başlanmıştır. Sultan III. Mustafa  (1757 – 1774) tarafından inşa edilmiştir.

Bu iki katman üzerinden gelen sular ve incelemelerini yaptığımız Kurt Kemeri Havuzunda birleşirler. Daha sonra Kurt Kemerinden ve Uzun Kemerden geçerek Baş havuz`a ulaşırlar. 

Sistemin Doğu Kolunda ise ikinci ziyaretimiz de Büyük Bent, Büyük Bend`i besleyen Karanlık Bent ve Kirazlı Bent bulunmaktadır. Büyük Bent`ten gelen sular galeriler ve ızgaradan geçerek Çifte Havuz`a gelir. Kirazlı Bent`in suyunu da alarak Kemerler ve galeriler vasıtasıyla Baş Havuza ulaşır. Böylelikle Sistemin Doğu ve Batı Kolu Başhavuz`da birleşerek Ana İsale Hattına kavuşurlar.

Üçüncü olarak ziyaret ettiğimiz Eğri Kemer; Roma Devrinden I. Theodosius zamanından(379 - 395) kalmadır. 1554- 1564 yılları arasında yeniden inşa edilmiştir.

Son ziyaret yerimiz olan, 2. Mahmut Bendi, Sultan 2. Mahmut tarafından 1839 yılında yaptırılmıştır. 15 Metre yüksekliğindeki bent, ortalama 217 bin metreküplük suyu tutmaktadır.

Günümüzün baraj ve bentlerine göre çok daha estetik olan ve mimari hususiyetler taşıyan Osmanlı bentleri, hâlihazırda şehre su kaynağı olmayı sürdürmektedir. Bu husus, değerlerine değer katmakta olup, Mimar Koca Sinan`ın katkısı takdire şayandır.

Tüm gezi boyunca doğasını ve tarihini incelememize vesile olan İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğüne, Araştırma Geliştirme ve Planlama Daire Başkanı Sn. Bilge BÜDEYRİ, Plan Proje ve Yatırım Daire Başkanı Sn. Bilal TOPRAK, Ticaret İşleri Daire Başkanı Sn. Mustafa HAVAN, rehberimiz Sn. Aygül DUMANOĞLU`na ve gezimizde bizlerle birlikte olan üyelerimize ilgilerinden dolayı teşekkür ederiz.

Gezi fotoğrafları için Tıklayınız.

TMMOB Peyzaj Mimarları Odası 

İstanbul Şubesi

11. Dönem Yönetim Kurulu